بابا‌آدم

باباآدم، بیشتر در مکان‌های خوش آب و هوا و معتدل و باغ‌های سرسبز می‌روید و کمتر خانه‌ای در پایتخت وجود دارد که این گیاه زیبا، زینت‌بخش فضای آن باشد.

بابا آدم یکی از گیاهان زیبا، نسبتا بزرگ و بهره‌مند از خواص دارویی بسیاری است که معمولا بسیاری از گردشگرانی که به شهرهای شمالی کشور سفر می‌کنند، آن را به خانه خود می‌آورند، غافل از آنکه این گیاه در هر آب و هوایی رشد نمی‌کند و شادابی خود را پس از چند روز از دست می‌دهد.
دوام نداشتن بابا‌آدم در خانه‌هایمان شوق سفر به سرزمین رویش این گیاه را بیشتر می‌کند.
این گیاه بیشتر در مکانهای خوش آب و هوا و معتدل و باغهای سرسبز می‌روید و کمتر خانه‌ای در پایتخت وجود دارد که بابا‌آدم زینت‌بخش فضای آن باشد.
بابا‌آدم یا آراقیطون، گیاهی است علفی، که ساقه‌های بزرگ منشعب به طول 80 تا 5/1 سانتیمتر دارد که به حالت وحشی می‌رویند.
ریشه‌های این گیاه دراز با ظاهر دوکی شکل و به رنگ قهوه‌ای است و گل‌هایی کوچک و ارغوانی به تعداد 40 تا 50 عدد محصور در تارهای ابریشمی دارد.
میوه بابا‌آدم پس از رسیدن به صورت فندق‌هایی به تعداد 3 تا 4 عدد مشخص می‌شود.
سطح خارجی میوه این گیاه از تارهای ریزی پوشیده شده که به آسانی به دست می‌چسبد.
این گیاه از برگهای بسیار پهن و نسبتا افتاده به روی ساقه بهره‌مند است که در قسمت فوقانی سبز تیره و سطح تحتانی پوشیده از تارهای فراوان و به رنگ سبز روشن است.
ریشه گیاه بابا‌آدم از قسمتهای بسیار پرخاصیت این گیاه در زمینه دارویی بوده و مقداری زیادی اینولین، "نوعی هیدارت کربن" و موادی چون کربنات و نیترات پتاسیم، گلیکوزید، و آرکتیوپیکرین دارد.

خواص درمانی ریشه بابا‌آدم
تقویت کننده و آنتی بیوتیک ، تصفیه کننده خون، زیاد کننده ترشحات صفرا، معرق، درمان نقرس و روماتیسم، مدر (دفع کننده اسید اوریک)، کمک به دفع سنگ کلیه، پائین آورنده قند خون، التیام سوختگی‌ها و التهابات مخاط دهان و گلو، تقویت پوست سر و جلوگیری از ریزش مو، تسکین درد و ورم حاد مفاصل و رفع ناراحتی های بواسیر از خواص درمانی ریشه بابا‌آدم است.
برگ و ریشه دم کرده این گیاه با مخلوطی از گیاهان گزنه، افسنطین، آرنیکا و مریم گلی برای تحریک رشد مو، تقویت موی سر و ضد ریزش مو بسیار موثر است.
همچنین ریشه این گیاه در رفع سنگ کلیه، جوش‌های صورت، سرخک و به طور کلی قولنج‌های کبدی اثر خوبی داشته است.
از ریشه بابا‌آدم اخیرا کرم‌های نرم‌کننده پوست برای شادابی آن و تأمین سلامت سلول‌های جلدی پوست در مراکز ساخت دارو تهیه شده است.

خواص برگ‌های پهن باباآدم
ضماد برگ این گیاه موجب اکسیده شدن و زائل شدن سم مار می‌شود. همچنین برای رفع خارش و تحریکات جلدی نیز موثر است.
برگ و ریشه دم کرده این گیاه با مخلوطی از گیاهان گزنه، افسنطین، آرنیکا و مریم گلی برای تحریک رشد مو، تقویت موی سر و ضد ریزش مو بسیار موثر است.
بیماران مبتلا به مرض قند می‌توانند با خوردن برگ بابا‌آدم میزان قند خون بدنشان را کاهش دهند.
همچنین ریشه بابا آدم دارای اثر تصفیه‌کننده خون و زیاد‌کننده ترشحات صفرا است که مصرف آن از قدیم‌الایام برای رفع روماتیسم در بین مردم رایج بوده است.
مصرف فرآورده‌های بابا‌آدم در کودکان مبتلا به سرخک، مخملک و آبله موجب سهولت درمان می‌شود و با بکار بردن آن در معالجه زخم‌های مزمن، سوختگی، التهاب مخاط دهان و گلو، اسکوربوت و غیره نتایج خوبی ظاهر می‌شود.

مقدمه

بابا آدم با نام علمی Aractium Lappal که فیل گوش و آراقیطون نیز نامیده می‌شود متعلق به تیره گل مینا از گیاهان دو لپه می‌باشد. گیاهی است علفی و دو ساله که ارتفاع ساقه آن تا 5.1متر می‌رسد. این گیاه به حالت وحشی در دشتها و نواحی معتدل و مرطوب و سایه در اروپا و آسیا می‌روید. ساقه آن که شبیه پوست مار است پوشیده از کرکهای خشن و زبر می‌باشد. برگهای آن بسیار بزرگ و پهن به حالت افتاده بر روی ساقه قرار دارد. رنگ برگها در قسمت چسبیده به ساقه سبز کم رنگ و هر چه به طرف انتهای برگ نزدیکتر می‌شویم تیره‌تر می‌شود. ریشه گیاه دراز و دوکی شکل و مانند هویج به ضخامت انگشت دست بوده و دارای مقدر زیادی کربنات پتاسیم و نیترات پتاسیم است

پوست ریشه بابا آدم قهوه‌ای ، مغز آن سفید و طعم آن کمی شیرین است. میوه آن پس از رسیدن به صورت فندقه‌ای با 3 یا 4 سطح و به رنگ زرد حنایی ظاهر می‌شود. در انتهای میوه تارهای زرد رنگی وجود دارد که در موقع عبور گوسفندان و جانوران به پشمهای آنها می‌چسبد و موجب پخش تخم این گیاه به مناطق دیگر می‌شود. بابا آدم در بعضی از نقاط ایران به حالت وحشی می‌روید. از ریشه این گیاه استفاده طبی به عمل می‌آید پس از خارج کردن ریشه بابا آدم از خاک آنرا به خوبی شسته و به قطعات کوچک سه سانتیمتری تقسیم کرده و در اثر حرارت خورشید یا در کوره‌های مخصوصی خشک می‌کنند.

ترکیب شیمیایی

ریشه باباآدم دارای اینولین ، ماده چرب به مقدار کم ، کربنات و نیترات پتاسیم ، رزینهای مختلف و یک گلوکوزید به نام لاپین یا لاپوزید است. برگ باباآدم دارای اکسیدازهای فعال و دانه‌اش علاوه بر گلوکوزید مزبور ، دارای 18 درصد روغن زرد رنگ خشک شونده با طعم تلخ مرکب از 50 درصد اسید لینو لیک و 10 درصد اسید اولیک است.

خواص دارویی

• بهترین تصفیه کننده خون است و خون را تمیز کرده و سموم را از بدن خارج می‌کند.
• جوشهای صورت و کورک را برطرف می‌کند.
• ادرار آور و معرق است.
• سیستم لنف بدن را تمیز می‌کند.
• بیماریهای پوستی نظیر اگزما ، گل مزه و زخمها را برطرف می‌کند.
• تورم را از بین می‌برد.
• تقویت کننده بدن است.
• جوشانده برگهای بابا آدم را در معالجه سرگیجه و رماتیسم بکار می‌برند.
• برای تنظیم قند خون و معالجه بیماری قند از جوشانده برگهای بابا آدم به مقدار سه فنجان در روز استفاده کنید.
• برای معالجه سرخک ، برگهای بابا آدم را با کمی شکر بجوشانید و به مریض بدهید.
• جوشانده تخم بابا آدم ضد عفونی کننده است.
• تخم بابا آدم ضد کرم معده و روده است.
• در ناراحتیهای ریوی و گلودرد از جوشانده تخم بابا آدم استفاده کنید.

• در معالجه ذات‌الریه بکار می‌رود.
• ریشه بابا آدم در برطرف کردن سرماخوردگی موثر است.
• تب حاصل از بیماری مخملک را برطرف می‌کند.
• در معالجه یبوست موثر است.
• به عنوان ضد سم در هنگام نیش زدن جانوران سمی استفاده می‌شود.
• برای معالجه کچلی برگ بابا آدم را دم کرده و روی پوست سر بمالید.
• برای معالجه زخمها و التیام جراحات ، جوشانده برگ بابا آدم را با مقدر مساوی روغن زیتون مخلوط کرده و روی زخمها و جراحات بمالید.
• ریشه بابا آدم علاج کم خونی و رنگ پریدگی است زیرا دارای مقدار زیادی اهن است.
• برای معالجه رماتیسم و ارتروز مفید است.
• نقرس را برطرف می‌کند.
• در معالجه بیماریهای عفونی موثر است.
• درد سیاتیک را آرام می‌کند.
• در برطرف کردن کمر درد موثر است.
• هضم غذا را تسریع می‌کند.
• ورم کلیه را دفع می‌کند.

آویشن

گونه‌های مختلف آویشن به عنوان مطبوع‌کننده و طعم‌دهنده، همچنین به عنوان ضدسرفه، خلط‌آور، ضدنفخ، ضدمیکروب، ضدقارچ، ضداسپاسم، دهان‌شویه و در فرآورده‌های دهانی مورد استفاده دارند و به طور کلی به علت تشابه میزان ترکیبات فنلی T.daenensis  با T.vulgaris  به نظر می‌رسد بتوان موارد استعمال مشابهی را انتظار داشت. از این گیاه اثرات مثبت در درمان تینیا ورسی‌کالر و شب‌ادراری کودکان گزارش گردیده است.
موارد استعمال در طب سنتی: در طب گذشته از آویشن یا صعتر (سعتر) به عنوان مدر، ضد کرم، ضدنفخ و اشتهاآور استفاده نموده، جویدن آن را در تسکین درد دندان موثر می دانسته اند.
عوارض جانبی: تیمول باعث تحریک غشای مخاطی و پوست می گردد. علایم مسمومیت با تیمول شامل سرگیجه، حالت تهوع، درد در دستگاه گوارش، سردرد، اغتشاش ذهنی، اغماء و ایست تنفسی می باشد. از تیمول یا عصاره آویشن که در فرآورده های خمیردندانی استفاده شده، مواردی از التهاب لب و زبان گزارش گردیده است. پرخونی و التهاب مزمن در پوست سر از صابون و شامپوهای حاوی تیمول گزارش گردیده است.
موارد منع مصرف: در مورد مصرف دراز مدت آن رعایت احتیاط ضروری است و عصاره آن به تنهایی و به صورت رقیق نشده نباید مورد مصرف قرار گیرد. مصرف آن در حاملگی و شیردهی با دوزهای معمولی مشکلی ندارد. مصرف گونه های مختلف آویشن بر نظم قاعدگی موثر دانسته شده و لذا مقادیر زیاد آن نباید مصرف گردد.

آویشن شیرازی
از آویشن شیرازی به عنوان ضدنفخ استفاده می‌شود و همچنین به صورت بخور در رفع علایم سرماخوردگی مصرف دارد. از برگ‌های گیاه به عنوان چاشنی نیز استفاده می‌شود.

موارد استعمال در طب سنتی: در طب گذشته از آویشن به عنوان تسکین دهنده درد مفاصل، ضدنفخ و در رفع سرماخوردگی ها استفاده می شده است و اثرات ضد اسهال و ضد کرم نیز برای آن قایل بوده اند.
عوارض جانبی: تیمول، درماتیت ایجاد می کند و چنانچه در خمیردندان ها به کار رود، التهاب زبان و لبها را موجب می شود.

اروانه
مهم‌ترین آثار گیاه گل اروانه شامل آثار ضد‌التهاب، مسکن،‌ ضداسپاسم و ضدنفخ می‌باشد. از این گیاه همچنین در رفع علایم سرماخوردگی نیز استفاده می‌شود.
موارد استعمال در طب سنتی: در طب گذشته، گل اروانه به عنوان مدر و در رفع علایم سرماخوردگی معرفی شده و نیز آن را جهت خوشبو کردن دهان و به صورت موضعی جهت خوشبو کردن بدن توصیه کرده اند.

آویشن                                                                            

 گیاهی است علفی شبه درختچه ای چند ساله که تاریخ گل آوری آن از اردیبهشت تا شهریور می باشد. پراکنش آن بفراوانی در نقاط کوهپایه ای, مراتع, خاکهای شنی سنگلاخی, در جنگلهای آزاد ودر مناطق کم درخت پست تا مرتفع رشد می کند. توزیع جغرافیایی آن در مناطق معتدل اروپا و آسیا و همچنین گرینلند, ایسلند و مناطق اطراف رودخانه ینی سئی سیبری می باشد. محل استقرار آن در آمریکای شمالی می باشد. قسمت های هوایی آن قبل از مرحله گل آوری جمع آوری می گردد. قسمت های فوقانی بهمراه گل چیده شده و در سایه و یا درون اطاقک های خشک کن با حرارت مصنوعی تحت شرایط 40 درجه سانتی گراد خشک می شود. دارو دارای عطر و قدری طعم تلخ, مزه ادویه ای می باشد. این دارو حاوی 3/0 درصد اسانس است که ترکیبات آن بستگی به منشا جغرافیایی و سایر فاکتورها دارد. همچنین دارو دارای فلاون ها, تانن ها و ترکیبات تلخ می باشد. اثرات مفیدی در درمان بیماریهای مجاری تنفسی فوقانی و نیز ناراحتی های جهاز هاضمه دارد و این بعلت کاهش اسپاسم وجلوگیری از نفخ می باشد. بصورت مصرف داخلی بفرم دم کرده قطره یا شربت برای سرفه های محرک زکام و آبریزش مجاری تنفسی فوقانی و هم چنین ناراحتی های جهاز هاضمه بکار می رود. به عنوان استعمال خارجی در درمان زخم های چرکی و روماتیسم کاربرد دارد. اسانس این گیاه دارای خاصیت ضد عفونی کننده است و برای تهیه برخی غرغره و دهان شویه ها و خمیردندان بکار می رود ولی ازطرف دیگر شبیه روغن آویشن است. دارو منحصرا بصورت وحشی جمع آوری شده و بنابراین شامل گونه های مختلفی از آویشن می باشد.
                                                                                           

ســدر

برگهای خشک شدۀ گیاه Zizyphos spina – Christi (L.) willd. از خانوادۀ عناب (Rhamnaceae) است (1).

نامهای گیاه (2 و 3):

لاتین: Zizyphos spina – Christi (L.) willd

Syn: Rhamnus spina Christi L., Rhamnus heterogenea Burne

فارسی: سدر، کنار، منبل داوود، سنجد گربی، منال

عربی: شجرالنبق، السدر

انگلیسی: Christ's thorn, Nabk tree

آلمانی: Christdornbrustbeere, Christdorn

فرانسه: Nabca, Epine du christ

ریخت شناسی: درخت تیغ‌دار، نسبتاً کوچک که ارتفاع آن به 5ـ3 متر می‌رسد. برگها متناوب، مدور، در پائین تقریباً قلبی‌شکل، تخم مرغی یا دراز پهن با گوشوارک تیغی شده دارای گلهای پنج‌پر و محوری، ظاهر شده بطور دسته‌ای در پایه برگها و کرک‌پوش است. میوه شفت گوشتدار، کروی، به بزرگی تقریباً یک گیلاس با هستۀ چوبی یا استخوانی می‌باشد (4). میوۀ آن را به عربی نبق گویند (2). برگهای سائیده کنار را سدر گویند.

اندام داروئی: برگها بخش داروئی این گیاه را تشکیل می‌دهند. همیشه سبز یا خزان‌کننده، متناوب، ساده، بدون بریدگی غالباً گوشواره، گوشواره‌دار، گوشواره تقریباً چوبی و خارمانند است (5).

زمان جمع‌آوری: مناسبترین زمان جمع‌آوری برگهای این گیاه اواخر تابستان می‌باشد.

دامنۀ انتشار: انتشار عمومی این گونه در عربستان، حبشه، آفریقای شمالی و ایران می‌باشد. در ایران، در کازرون، اطراف نیک شهر، چابهار، بم، جزیرۀ خارک، لار، بندرعباس بطور خودرو یافت می‌گردد (5و4).

مواد متشکله: برگ سدر دارای تانن و استرول‌های گیاهی مانند بتاسیتوسترول، بتاسیتوسترول گلوکوزید و همچنین دارای ساپونین Ebelinlacton می‌باشد که عامل کف‌کنندگی آن می‌باشد. ابلین لاکتون از دستۀ ساپونین‌های استروئیدی است و به علت فراوانی در برگ سدر، می‌تواند بعنوان مادۀ اولیه برای تهیۀ هورمون‌های استروئیدی به کار رود (6). از عصارۀ بوتانلی برگهای سدر، چهارساپونین گلیکوزید به نامهای کریستینین‌های A,B,C,D جدا گردیده است (7).

موارد استعمال و کاربرد درمانی: گیاه قابض، ملین، تقویت‌کنندۀ عمومی و مقوی معده است. برای تسکین دندان‌درد به صورت دهانشویه به کار می‌رود. دم‌کردۀ آن برای شستشوی چشم، میوۀ آن برای درمان برونشیت، سرفه و سل و جوشاندۀ برگ آن برای درمان سرماخوردگی و افزایش فشار خون استفاده می‌شود (8).

از برگ سدر برای شستشوی موی سر و بدن استفاده می‌شود. همچنین بعنوان ضد عفونی‌کننده و ضد قارچ مصرف موضعی دارد (6). از میوۀ آن به عنوان خشک‌کننده و قابض برای رفع ناراحتی‌های ناشی از صفرا استفاده می‌شود. برگهای له شدۀ آن را برای رفع ناراحتی پوست، خارش، جرب و جوش و کورک روی پوست می‌اندازند (2).

موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته از سدر جهت بهبود زخمها و شستشوی موی سر و بدن استفاده می‌شده است (9).

آثار فارماکولوژیکی: برگ سدر علاوه بر خاصیت شستشودهندۀ موی سر و بدن، دارای خاصیت پائین‌آورندۀ قند خون نیز می‌باشد. به طوری که در مطالعه‌ای مشخص گردیده که عصاره بوتانلی سدر، همچنین ساپونین موجود در آن یعنی کریستینین A به مدت 4 هفته در موش‌های صحرائی که دارای قند خون طبیعی بوده‌اند اثر معنی‌داری بر قند خون آنها نداشته است، ولی در موش‌هائی که توسط استرپتوروتوسین دیابتی شده بوده‌اند هر دو عامل مذکور به طور معنی‌دار موجب کاهش سطح قند سرم همچنین کاهش فعالیت فسفوریلاز و گلوکز 6 ـ فسفاتاز و افزایش سطح پیروات و گلیکوژن کبدی گردیده و موجب بهبود در مصرف گلوکز می‌گردد (10).

اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی به خصوص اثرات ضد کاندیدا آلبیکانس از گیاه گزارش شده است (11).

مــراجع:

1. کریمی هـ . اسامی گیاهان، تهران: انتشارات دانشگاه. 1374 (ج1): 317.

2. میرحیدر ح. معارف گیاهی، جلد سوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374 (ج3): 130.

3. مظفریان، ولی‌الله، فرهنگ نامهای گیاهان ایران. فرهنگ معاصر، 1375: 592.

4. قهرمان، احمد. فلور ایران (ج3). مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، 1362: 195.

5. Browiczk. Ziziphus. In: Rechinger KH. Flora lranica. Graz: Akademische Druk U. Verlagsans talt. 1977 (vol 125): 4-9.

6. آئینه‌چی ی. مفردات پزشکی و گیاهان داروئی ایران. انتشارات دانشگاه تهران. 1370 و 83 ـ 179.

7. Gamal EL, Glombitza KW, Mirhom YW. Et al. Noval saponins from ziziphus spina – Christi growing in Egypt. Planta med 1996; 62 (2): 163-5.

8. James A. Duke, CRC Hand book of medicinal herb 1989: 516.

9. امین غ. گیاهان داروئی سنتی ایران. معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. تهران، 1370: 67.

10. Glombitza KW, Mahran GH, Mirhom YW, et al. Hypoglycemic and anti hypergly hypergly cemic effects of zizyphus spina – Christi in rats. Planta med. 1994, 60 (3): 244-7.

11. J Ethno pharmacol 1998 Apr: 60 (3): 265-71.

از دیر باز پودر سدر به‌عنوان یک ماده شوینده برای شتشوی مو به‌کار می‌رفته و نه تنها برای استفاده‌کنندگان ضرری نداشته بلکه امروزه خواص پودر سدر در تقویت موی‌سر و جلوگیری از ریزش آن کاملا" شناخته شده است . همچنین در مداوای شوره‌سر، موخوره و کچلی به‌کار می‌رود. بدین منظور و به علت وجود درخت "کنار" در استان خوزستان و همچنین راحتی استفاده از شامپو سدر برای مصرف‌کننده، این طرح مورد بررسی قرار گرفته است . در این طرح ابتدا "ساپونین" به‌وسیله آب از گیاه سدر استخراج می‌گردد که جهت جلوگیری از فاسد شدن آن از "متیل پارابن" به‌عنوان محافظت کننده استفاده می‌شود. سپس با افزایش مواد شوینده مصنوعی و دیگر مواد افزودنی شامپو سدر تهیه می‌گردد. میزان "ساپونین" در سدر 5-7 درصد می‌باشد.