ســدر

برگهای خشک شدۀ گیاه Zizyphos spina – Christi (L.) willd. از خانوادۀ عناب (Rhamnaceae) است (1).

نامهای گیاه (2 و 3):

لاتین: Zizyphos spina – Christi (L.) willd

Syn: Rhamnus spina Christi L., Rhamnus heterogenea Burne

فارسی: سدر، کنار، منبل داوود، سنجد گربی، منال

عربی: شجرالنبق، السدر

انگلیسی: Christ's thorn, Nabk tree

آلمانی: Christdornbrustbeere, Christdorn

فرانسه: Nabca, Epine du christ

ریخت شناسی: درخت تیغ‌دار، نسبتاً کوچک که ارتفاع آن به 5ـ3 متر می‌رسد. برگها متناوب، مدور، در پائین تقریباً قلبی‌شکل، تخم مرغی یا دراز پهن با گوشوارک تیغی شده دارای گلهای پنج‌پر و محوری، ظاهر شده بطور دسته‌ای در پایه برگها و کرک‌پوش است. میوه شفت گوشتدار، کروی، به بزرگی تقریباً یک گیلاس با هستۀ چوبی یا استخوانی می‌باشد (4). میوۀ آن را به عربی نبق گویند (2). برگهای سائیده کنار را سدر گویند.

اندام داروئی: برگها بخش داروئی این گیاه را تشکیل می‌دهند. همیشه سبز یا خزان‌کننده، متناوب، ساده، بدون بریدگی غالباً گوشواره، گوشواره‌دار، گوشواره تقریباً چوبی و خارمانند است (5).

زمان جمع‌آوری: مناسبترین زمان جمع‌آوری برگهای این گیاه اواخر تابستان می‌باشد.

دامنۀ انتشار: انتشار عمومی این گونه در عربستان، حبشه، آفریقای شمالی و ایران می‌باشد. در ایران، در کازرون، اطراف نیک شهر، چابهار، بم، جزیرۀ خارک، لار، بندرعباس بطور خودرو یافت می‌گردد (5و4).

مواد متشکله: برگ سدر دارای تانن و استرول‌های گیاهی مانند بتاسیتوسترول، بتاسیتوسترول گلوکوزید و همچنین دارای ساپونین Ebelinlacton می‌باشد که عامل کف‌کنندگی آن می‌باشد. ابلین لاکتون از دستۀ ساپونین‌های استروئیدی است و به علت فراوانی در برگ سدر، می‌تواند بعنوان مادۀ اولیه برای تهیۀ هورمون‌های استروئیدی به کار رود (6). از عصارۀ بوتانلی برگهای سدر، چهارساپونین گلیکوزید به نامهای کریستینین‌های A,B,C,D جدا گردیده است (7).

موارد استعمال و کاربرد درمانی: گیاه قابض، ملین، تقویت‌کنندۀ عمومی و مقوی معده است. برای تسکین دندان‌درد به صورت دهانشویه به کار می‌رود. دم‌کردۀ آن برای شستشوی چشم، میوۀ آن برای درمان برونشیت، سرفه و سل و جوشاندۀ برگ آن برای درمان سرماخوردگی و افزایش فشار خون استفاده می‌شود (8).

از برگ سدر برای شستشوی موی سر و بدن استفاده می‌شود. همچنین بعنوان ضد عفونی‌کننده و ضد قارچ مصرف موضعی دارد (6). از میوۀ آن به عنوان خشک‌کننده و قابض برای رفع ناراحتی‌های ناشی از صفرا استفاده می‌شود. برگهای له شدۀ آن را برای رفع ناراحتی پوست، خارش، جرب و جوش و کورک روی پوست می‌اندازند (2).

موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته از سدر جهت بهبود زخمها و شستشوی موی سر و بدن استفاده می‌شده است (9).

آثار فارماکولوژیکی: برگ سدر علاوه بر خاصیت شستشودهندۀ موی سر و بدن، دارای خاصیت پائین‌آورندۀ قند خون نیز می‌باشد. به طوری که در مطالعه‌ای مشخص گردیده که عصاره بوتانلی سدر، همچنین ساپونین موجود در آن یعنی کریستینین A به مدت 4 هفته در موش‌های صحرائی که دارای قند خون طبیعی بوده‌اند اثر معنی‌داری بر قند خون آنها نداشته است، ولی در موش‌هائی که توسط استرپتوروتوسین دیابتی شده بوده‌اند هر دو عامل مذکور به طور معنی‌دار موجب کاهش سطح قند سرم همچنین کاهش فعالیت فسفوریلاز و گلوکز 6 ـ فسفاتاز و افزایش سطح پیروات و گلیکوژن کبدی گردیده و موجب بهبود در مصرف گلوکز می‌گردد (10).

اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی به خصوص اثرات ضد کاندیدا آلبیکانس از گیاه گزارش شده است (11).

مــراجع:

1. کریمی هـ . اسامی گیاهان، تهران: انتشارات دانشگاه. 1374 (ج1): 317.

2. میرحیدر ح. معارف گیاهی، جلد سوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374 (ج3): 130.

3. مظفریان، ولی‌الله، فرهنگ نامهای گیاهان ایران. فرهنگ معاصر، 1375: 592.

4. قهرمان، احمد. فلور ایران (ج3). مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، 1362: 195.

5. Browiczk. Ziziphus. In: Rechinger KH. Flora lranica. Graz: Akademische Druk U. Verlagsans talt. 1977 (vol 125): 4-9.

6. آئینه‌چی ی. مفردات پزشکی و گیاهان داروئی ایران. انتشارات دانشگاه تهران. 1370 و 83 ـ 179.

7. Gamal EL, Glombitza KW, Mirhom YW. Et al. Noval saponins from ziziphus spina – Christi growing in Egypt. Planta med 1996; 62 (2): 163-5.

8. James A. Duke, CRC Hand book of medicinal herb 1989: 516.

9. امین غ. گیاهان داروئی سنتی ایران. معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی. تهران، 1370: 67.

10. Glombitza KW, Mahran GH, Mirhom YW, et al. Hypoglycemic and anti hypergly hypergly cemic effects of zizyphus spina – Christi in rats. Planta med. 1994, 60 (3): 244-7.

11. J Ethno pharmacol 1998 Apr: 60 (3): 265-71.

از دیر باز پودر سدر به‌عنوان یک ماده شوینده برای شتشوی مو به‌کار می‌رفته و نه تنها برای استفاده‌کنندگان ضرری نداشته بلکه امروزه خواص پودر سدر در تقویت موی‌سر و جلوگیری از ریزش آن کاملا" شناخته شده است . همچنین در مداوای شوره‌سر، موخوره و کچلی به‌کار می‌رود. بدین منظور و به علت وجود درخت "کنار" در استان خوزستان و همچنین راحتی استفاده از شامپو سدر برای مصرف‌کننده، این طرح مورد بررسی قرار گرفته است . در این طرح ابتدا "ساپونین" به‌وسیله آب از گیاه سدر استخراج می‌گردد که جهت جلوگیری از فاسد شدن آن از "متیل پارابن" به‌عنوان محافظت کننده استفاده می‌شود. سپس با افزایش مواد شوینده مصنوعی و دیگر مواد افزودنی شامپو سدر تهیه می‌گردد. میزان "ساپونین" در سدر 5-7 درصد می‌باشد.