اکلیل کوهی (رزماری)

مقدمه
گیاه رزماری از قدیم الایام مورد توجه مردم بوده است. لیکن از آن به عنوان دارو استفاده نمی‌شده وعموماً در مراسم تشریفاتی و جشن‌ها ، بعنوان سمبل عشق و علاقمندی به کار می‌رفته است. رومیان قدیم برای اولین بار به کشت این گیاه اقدام نمودند و بتدریج در قرن اول میلادی به خواص درمانی این گیاه پی بردند و از آن پس این گیاه نیز بعنوان گیاه دارویی شناخته شد.

خصوصیات گیاه شناسی
     اکلیل کوهی (Rosmarinus officinalis) ، گیاهی است خشبی، چند ساله، همیشه سبز و متعلق به تیره نعناع (Lamiaceae) ، منشأ این گیاه مناطق آهکی نواحی مدیترانه گزارش شده است. ارتفاع این گیاه بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش داشته و بین 1 تا 2 متر متغیر است. برگها سبز رنگ، متقابل، باریک ، بلند و نوک تیز است. سطح رویی برگ صاف و فاقد کرک است در حالی که پشت برگ سفید رنگ و پوشیده از کرک می باشد. گلها کوچک و آبی رنگ بوده و اواخر بهار از لابلای برگها خارج می شود. گلها به ندرت سفید رنگ است. گلهای این گیاه نوش فراوانی تولید کرده و شدیداً عسل آور است (شکل 1).

شکل 1- گیاه اکلیل کوهی

مواد موثره
     برگها وگلهای این گیاه حاوی مواد موثره هستند . از اینرو پیکر رویشی اکلیل کوهی از بوی مطبوعی برخوردار است . مواد موثره این گیاه را اسانس، تانن و مواد تلخ تشکیل میدهد . مقدار اسانس دربرگهای خشک بین 5/0 تا 5/1 درصد می باشد. مهمترین ترکیبات اسانس را سینئول (cineole)، کامـفور (camphor)، بورنـیل استات (bornyl acetate) و اسید رزماریک تشکیل
می دهد. ترکیبات دیگر گیاه را موادی نظیر فلاونوئیدهای آپی ژنین، روتین، لوتئولین و کومارین های آمبلی فرون، هرنیارین تشکیل و اسیدهای گیاهی نظیر اسید کافئیک نیز در برگهای این گیاه وجود دارد (شکل 2).
 

شکل 2- ساختمان شیمیایی مواد موثره پیکر رویشی اکلـیل کوهی

اثر درمانی
ترکیبات موجود در عصاره اکلیل کوهی به سبب تحریک متابولیسم و تسریع گردش خون سبب گشادکنندگی عروق و مویرگها شده و بدین ترتیب باعث تقویت و شادابی پوست و مو می گردد. این عصاره از ریزش مو جلوگیری کرده و لذا در تولید فرآورده هـای بهداشتی و آرایشی بر روی مو و پوست معمولی و چرب کاربرد زیادی دارد.

سایرکاربردها
از گیاه رزماری همچنین در درمان فشار خون، نفخ و بی اشتهایی استفاده می‌شود. مصرف موضعی آن نیز دردرمان دردهای عضلانی و بیماریهای رماتیسمی کاربرد دارد. اسانس این گیاه خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی شدید داشته و بعنوان طعم دهنده در داروهای بد مزه بکار می‌رود. همچنین مواد مؤثره این گیاه خاصیت نگاهدارندگی شدید داشته و در صنایع غذایی و کنسرو سازی کاربرد فراوانی دارد.

فرآورده‌ها
از مواد مؤثره این گیاه پمادها و کرمهایی جهت درمان دردهای رماتیسمی و عضلانی تهیه شده است. اگرچه عصاره‌های پروپیلن گلایکولی این گیاه بعنوان مواد اولیه تولید فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوان دارد لیکن از عصاره‌های آبی و آبی الکلی و حتی عصاره‌های خشک این گیاه نیز درتهیه داروهای معالجه کننده ناراحتی های گوارشی استفاده می‌شود. مهمترین فرآورده های تولیـدی ازعصـاره های این گیاه شامل شامپوها ، نرم کننده های مو، لوسیونهای دست و صورت و ژل حمام می باشد.

محصولات شرکت دارویی زردبند

• گیاه اکلیل کوهی با مقادیر استاندارد مواد مؤثره.
• اسانس اکلیل کوهی به شماره مجوز 038- (زـ ب)-82- م.
• عصاره گلایکولی اکلیل کوهی جهت استفاده در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی به شماره مجوز 003- (زـ ب)-79- م.
جهت کسب اطلاعات بیشتر به قسمت محصولات مراجعه فرمایید.

مراجع
1- زرگری, علی, 1376. گیاهان دارویی, انتشارات دانشگاه تهران, جلد چهارم , 969 صفحه.

2- Andrew¸C. 1996. The encyclopedia of medicinal plants. Dorling Kindersley.

3- Bruneton¸J. 1995. Pharmacognosy¸ Phytochemistry¸ Medicinal Plants¸ Lavoisier pub. Paris.

4- Dragoco catalogues¸ Extrapones.

5-The complete german conmmission E monographs,1998,197.

6- Happer¸ H. 1987. Herbal cosmetics¸ Thorsons pub.

7- Markers¸ A. 1997. Herbal extracts in cosmetics the worldwide dictionary for the cosmetic industry.

8- Martindale 1988. 

رزمــاری

رزماری، برگ و سرشاخه‌های گلدار خشک شدۀ گیاه Rosmarinus officinalis از خانوادۀ نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای 1 درصد (حجم/وزن) روغن فرار می‌باشد (1و2).

نامهای گیاه:

لاتین: Rosmarinus officinalis

فارسی: رزماری، رومارن

عربی: اکلیل الجبل، حصالبان، حصالبان اکسیر

انگلیسی: Rosemary, Common Rosemary, Moorwort, Herb of memory

آلمانی: Echter Rosmarin, Anthoskraut, krankrautblatter, kranzenkrautblatter

فرانسه: Romarin, Rose marine, Herbe aux couronnes, Feuilles de Rosmarin

ریخت شناسی: گیاه معطر بوته‌ای و پایا، با شاخه‌های بالارونده، که ارتفاع آن به 2 متر می‌رسد. برگها باریک با انتهائی بدون نوک و سوزنی‌شکل (نازک)، گلها به رنگ سبز تیره و به ندرت صورتی یا سفیدرنگ می‌باشد (6و5).

اندام داروئی: برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه، اندام داروئی رزماری را تشکیل می‌دهد (1و2).

زمان جمع‌آوری: برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه رزماری هنگام شروع باز شدن گلها و در فصول بهار و تابستان جمع‌آوری می‌گردد (7).

دامنۀ انتشار: پرورش گیاه رزماری در بیشتر نواحی ایران معمول می‌باشد (1). پرورش‌دهندگان عمدۀ گیاه رزماری را در دنیا کشورهای شمال آفریقا خصوصاً مراکش و تونس و کشورهای جنوب اروپا خصوصاً اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، یوگسلاوی و آمریکا تشکیل می‌دهند.

مواد متشکله: مادۀ متشکلۀ اصلی برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد فارماکوپۀ گیاهی بریتانیا میزان روغن فرار رزماری را 1% حجم در وزن ذکر کرده است، ولی میزان روغن فرار این گیاه در نقاط مختلف دنیا بین 5/0 تا 5/2 درصد گزارش شده است (2و8).

عمده‌ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را 1و8 ـ سینئول (1,8 - cineol)، بورنئول (Borneol)، کامفر (Campher)، بورنیل استات (Bornyl acetate)، آلفاپی‌نن (α - pinene) و –B پینن تشکیل می‌دهند که بسته به شرایط جغرافیائی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد متغیر می‌باشد (2و8).

سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه‌های گلدار رزماری شامل این دسته‌ها می‌شود:

فلاونوئیدها مانند جنکوانین (Genkwanin) و لوتئولین (Luteolin)، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid)، دی‌ترپن‌ها، تری‌ترپن‌ها، تانن‌ها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، فیبر، برخی املاح و ویتامینها.

موارد استعمال: از رزماری به صورت خوراکی در درمان اضطراب، سردرد، میگرن، فشار خون، نفخ و بی‌اشتهائی و به صورت موضعی بعنوان مسکن موضعی در درمان دردهای عضلانی و بیماریهای روماتیسمی استفاده می‌شود. همچنین بعلت عطر و طعم مناسب در صنایع آرایشی ـ بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد (2و9). روغن رزماری یک روغن محرک است و از نظر رایحه و اثر، گرم و نافذ می‌باشد. اثر محرک رزماری روی سیستم اعصاب مرکزی بسیار برجسته است. مصرف رزماری چون موجب سهولت ترشح و دفع صفرا می‌شود از این جهت از آن در بیماریهای یرقان و نارسائی اعمال کبد استفاده بعمل می‌آورند. مصرف رومارن در موارد ضعف عمومی، خستگی مفرط و بیحالی بیمار در دوران نقاهت مفید تشخیص داده شده است.

عوارض جانبی: مصرف داروئی موضعی گیاه و یا کاربرد فرآورده‌های آرایشی ـ بهداشتی حاوی رزماری در برخی از افراد حساس، گهگاه ایجاد قرمزی پوست، درماتیت، حساسیت پوستی و حساسیت به نور ایجاد می‌کند (11و10).

موارد احتیاط: رزماری در دوران بارداری، شیردهی و در بیماران صرعی و فشار خون بالا بهتر است بکار نرود (2و11). روغن رزماری دارای 20ـ10 درصد کافور می‌باشد که اگر به مقدار زیاد مصرف شود می‌تواند موجب تشنجات صرع‌مانند شود.

موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته از رزماری به صورت خوراکی بعنوان مدر و ضدنفخ و به صورت موضعی بعنوان ضد التهاب و ضد درد استفاده می‌کرده‌اند (1).

طی صدها سال از رزماری در مراقبت از پوست و مو استفاده شده و یکی از اجزاء ادکلن real و جزء اصلی آب تقطیری تهیه‌شده از الکل رقیق و گلهای رزماری است که نوعی مخلوط قابض گیاهی در حامل سرکۀ سیب می‌باشد و به پاکسازی، تقویت و سم‌زدائی پوست بویژه پوست‌های چرب و مستعد آکنه کمک نموده و به داشتن اثرات فوق‌العاده در ایجاد جوانی مشهور است. رزماری برای آبکشی موهای تیره و مالش‌دادن پوست سر مورد استفاده قرار می‌گیرد که برای تأمین سلامت موها و جلوگیری از ریزش بیش از حد آنها بویژه متعاقب بیماریها واقعاً ارزشمند است. رزماری به برگرداندن رنگ به موهای خاکستری و حتی درمان طاسی مشهور است.

آثار فارماکولوژیکی: آثار ضد میکروبی گیاه و روغن فرار رزماری و تعدادی از مواد مؤثره این گیاه علیه میکروبهای زیر تأیید گردیده است (11).

استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس آلبوس، ویبریوکلرا، اشرشیاکلی، لاکتوباسیلوس برویس، پسودوموناس فلورسنس، رودوتورولا گلوتینیس، کورینه باکتریا.

آثار آنتی‌اکسیدانی فراکسیون‌های مختلفی از گیاه رزماری نیز در شرایط برون‌تنی و درون‌تنی بررسی و تأیید شده است. در برخی از این موارد، آثار فوق با آثار آنتی‌اکسیدان‌های شناخته شده‌ای نظیر (Botylated Hydroxyanisole) BHA و (Botylated Hydroxytoluene) BHT برابری می‌نماید (12و15).

روغن فرار رزماری اثر مشخصی بر روی عضلۀ صاف ایلئوم خوکچه هندی دارد که این اثر مربوط به بورنئول موجود در روغن فرار بوده که در شرایط آزمایشگاهی بعنوان یک آنتاگونیست استیل‌کولین عمل می‌نماید. همچنین در مطالعۀ دیگری اثر شل‌کنندگی روغن فرار رزماری بر روی اسفنکتر اودی (oddis sphincter) خوکچۀ هندی که قبلاً با مورفین منقبض شده بخوبی مشهود بوده است (13و11). آثار ضد التهاب، ضد کمپلمانی، آنتی‌اکسیدانی و آنتی‌گونادوتروپیک اسید رزمارینیک که یکی از مواد متشکلۀ اصلی گیاه رزماری می‌باشد نیز به اثبات رسیده است (11و4).

بر اثر مصرف خوراکی و یا استنشاق روغن فرار گیاه رزماری در موش، تحریک فعالیت لکوموتور دیده شده است که این اثر را به 1و8 ـ سینئول مربوط می‌دانند. اثر مهارکنندگی عصارۀ گیاه رزماری علیه فعالیت آنزیم اوره‌ آز و اثر فلاونوئید دیوسمین موجود در رزماری در کاهش شکنندگی مویرگی از سایر خصوصیات مهم فارماکولوژیک گیاه محسوب می‌شوند (11).

مــراجع:

1. زرگری ع. گیاهان داروئی. تهران، انتشارات دانشگاه، 1369 (ج 4): 6 ـ 71.

2. British herbal pharmacopoeia: bournemouth: British herbal medicine Association, 1989:1810

3. زاهدی.ا. واژه‌نامۀ گیاهی. تهران: انتشارات دانشگاه 1373 : 158.

4ـ مظفریان و.ا. فرهنگ نامهای گیاهان ایران. تهران: نشر فرهنگ معاصر، 1375 : 158.

5. Andrew chevallier. The Encyclopedia of medicinal plants. 1996:125.

6. Dent bown. Encylopedia of herbs and other uses. 1996:192.

7. Chiej R. The Macdonald encyclopedia of medicinal plants. London: Macdonald 8 CO. (publishers) Ltd. 1988:264.

8. Wichtl M. Teedrogen. Stuttgart: Wissenschaftliche verlags gesellschaft MbH, 1989:405-7.

9. The Royal pharmaceutical society. Martindale. The extra pharmacopoeia. 31 th ed. London: The pharmaceutical press. 1996 (vol 2): 1749.

10. Duke JA. CRC Handbook of medicinal herbs. Boca Raton: CRC press, 1989:412-3.

11. Newall C. A., Anderson LA, Philipson JD. Herbal Medicine. A Guide for health – care professionals, London: The pharmaceutical press, 1996:229-30.

12. Palitzsch A, Schulze H, Lotter G, et al, effect of natural spices. Spice extracts, essential oils, extraction residues, and synthetic antioxidants on the breakdown of pork fat and model lipids, III. Spice extracts, water vapor – volatile and non-volatile extraction components and extraction residues. Fleischwirtschaft. 1974; 54(1). 63-8. chem. Abs (vol 81): 24345 q.

13. Giachetti D, Taddei E, Taddei I. Pharmacological activity of essential oils and oddi's sphincter. Planta med 1988; 54: 389-92.

14. Parnham MJ, Kesselring K. Rosmarinic acid. Drugs of future, 1985; 756-7.

15. Stefanovits – Banyai. E., Tulok. H. M., Hegedus. A., Renner. C ., SzÖllÕsivarga. I., (2003). Antioxidant effects of various rosemary (Rosmarinus officinalis L.) clones; Acta biologica szegediensis 47 (1-4): 113.